karma inanclar shinto hindu confucianism ilkmadde yaratilis mitos cosmos kozmolojik allah kendini nasil ilktanri yapti ankh simge gok harita egyptian border hudut denizi sulari karismaz dunya hudutu ayirac dharma logos

✔ evrende sınır yok önermesi ne demek? büyük patlama donmuş zamanda, sanal zamanda ezelden beri var olan ve olası bütün evrenlerin olası bütün fizik yasalarını içeren matematiksel bir nüveye dönüşüyor. Bu nüve de 4 boyutlu bir kürenin yüzeyi gibi analitik geometri ile tanımlanabiliyor. Sonuçta her evrenin kendi fizik yasaları, yani o evrenin nasıl oluştuğunu açıklayan dinamik modeli oluyor. Örneğin, bir evrende sicim teorisi ve başka bir evrende ise Lee Smolin’in kara delik kozmolojisi geçerli olabilir.

her teorinin gerçek olduğu bir evren var anlamına gelmiyor ancak hangi teorinin gerçek olduğunu test edebileceğimiz bir model sunuyor. Statik bir büyük patlama modeli ile evrenimizi oluşturan dinamik teoriyi birleştirmeye imkan tanıyor. Hawking’e göre, evrenin nasıl oluştuğunu anlamak için bu evrenin fizik yasalarını çözmek yetmez. Bu fizik yasalarına izin veren temel fizik yasalarını, yani bu evrende geçerli olmayan en evrensel yasaları da bulmalıyız. evreni rastgele kuantum salınımları ile açıklamak sonsuz sayıda evren doğuruyor ve biz de evrenimizin bunların hangisi olduğunu ve neden böyle olduğunu çözemiyoruz. Öte yandan, büyük patlamanın sanal bir dört boyutlu küre olarak ifade edilmesi ve evrenimizin bu kürenin eğri yüzeyinin bir kısmı ile genişlemesi ise evrenin oluşumunu çözmemize prensipte izin veriyor. Dahası, bu büyük patlama modelinde sonsuz sayıda evrenden de kurtuluyoruz ki bunlar sıkıntılıdır: Düşünün ki sonsuz sayıda evren olsa yaşadığımız evren de sonsuz uzaklıktaki kopyalarında, içindeki tüm olaylarla birlikte ve sonsuza dek aynen tekrarlanacaktı! Bu bilimsel bir önerme değildir.

Hawking ve Hartle, feynman diyagramlarına benzer bir matematik yaklaşımı benimsiyor. Buna göre bir elektronun fotonla etkileşmesinin sonsuz yolu vardır. Ancak, kuantum fiziğindeki olasılık dalgasına göre en olası yol, diğer bütün yolları ihmal edilecek kadar baskılar. Böylece Feynman diyagramları ile elektronların etkileşmesini tek bir şekilde gösterip hesaplayabiliriz. Sınır yok önermesinde de aynı şey geçerli: 4B uzaydan oluşan ezeli büyük patlama, ancak sonlu sayıda evrene izin vermektedir. sonsuz sayıda evren olabilir ama kendi evrenimize bakarak kainatın doğduğu evrenler arasında ancak sonlu sayıdaki varyantı hesaplayabiliriz. Bu sonsuzluk problemini baypas ederek en azından bizim evrenimizin, benzer evrenler arasında nasıl ve neden oluştuğunu göstermemizi sağlayabilir. Nitekim Hawking’in ölümünden sonra yayınlanan son makalesi, sınır yok önermesini yeni bir matematiksel konjonktür ile geliştirmişti. evrenin sınır önermesi aslında evrenin bir sınırının olmaması dır, evren sonlu ama sınırsız dır, buna göre evrenimiz bizim için elbette gerçek zamandaki belirli bir anda başlamıştır; ama olası tüm evrenleri içeren sanal kainatın sanal zamanında varoluş ezeli ve ebedidir.

Hatta bize göre, ama sadece bize göre, evrenimiz büyük çökme ile kara delik olan bir evrenin ayna görüntüsüdür. o evrenin geleceği, bizim geçmişimiz olup ikisi de büyük patlama anında birbirine bağlanır. Bu modelde, evrenler ucundan birbirine bağlı olan ve geniş ağzı sonsuza açılan iki ayrı hunidir. Aslında bu evrenler üç boyutlu birer uzay küresidir ancak evren küreleri o kadar büyüktür ki bunlardan biri olan gözlemlenebilir evrenimiz, biz üzerinde yürürken göze düz görünür (tıpkı yeryüzü gibi). Öte yandan iki evren hem uzay, hem de zamanda genişlemektedir. Kısacası sadece düz gözlemlenebilir evrenimize değil de iki evrenin tamamına bakarsak bunların şekli (evrenlerin genişlemesini hesaba katınca) 4B uzay-zamanda birer huniyi andırır ancak, bu iki simetrik evrenin büyük sekme teorisindeki gibi birbirinden doğduğunu düşünmeyelim: Her ikisinde de zaman geçmişten geleceğe akar. Bu da zamanın geriye akmasına bağlı olan en kritik büyük sekme teorisi sorununu, yani entropi zehirlenmesi sorununu aşmamızı sağlıyor. Hawking haklı mı, bilmiyoruz. Buna karşın büyük patlamaya yaklaşımı çok mantıklı görünüyor.

✔ kozmolojik modellerde bahsedilen "evren" gözlemlenebilir evrendir. Gözlemlenebilir evren, galaksimizi merkez aldığımızda 46,6 milyar ışık yılı yarıçapında bir dairedir. Yani bildiğimiz evren 93,2 milyar ışık yılı çapında bir küreden ibarettir.

✔ şişmek kuramı, kozmolojik sorunu çözüyor: soğuk ve sıcak büyük patlamayı çok küçük birer küreden başlatıyor (sonsuz küçüklükteki problemli tekillikten değil). İkincisi madde ve enerjinin büyük ölçeklerde uzaya nasıl eşit yayıldığını açıklıyor. Buna göre, soğuk büyük patlamaya sanal kuantum salınımları yol açtı ve bunların entropisi ile kırışıklığı şişme evresinde ütülenip silindi. Şişmenin sonunda ise gerçek kuantum salınımları oluştu. Bu dengesizlikler de evrenin genişlemesiyle birlikte, son 13 milyar yılda bütün gökyüzüne yüz gerdirir gibi yayıldı. Küçük salınımlar, bugünün 100 bin galaksi içeren süper galaksi kümeleri oldular.

Kuantum salınımları evrene 1 milyar ışık yılından büyük ölçeklerde eşit dağıldı; çünkü sıcak büyük patlama sırasında gözlemlenebilir evren sadece misket boyundaydı ve her yanı birbirine dokunuyordu. O zamandan beri evren ışıktan yavaş olarak sürekli genişliyor. Öyle ki evrenin ilk galaksileri bizden 45 milyar ışık yılı uzakta bulunuyor. Evrenin şişmesi ve genişlemesi, eskiden bu galaksilerin nüvelerinin yan yana olmasından hareketle, bugün nasıl olup da 13,8 milyar yıllık evrenin yaşından daha uzakta olduklarını gayet güzel açıklıyor.

BÜYÜK PATLAMA VE SONSUZ EVREN, Öte yandan, şişme teorisi büyük patlamanın sonsuza dek devam ettiğini gösteriyor. Öyle ki gözlemlenebilir evrenimiz sürekli genişlemekte olan 3B kainatın halka şekilli yüzeyini oluşturuyor. Kainat bizden en az 100 kat büyük olduğu için gözlemlenebilir evren bize Dünya gibi düz görünüyor. Dahası inflaton alanı bizim uzay yamamızda çökmüş olsa da kainatın uzak noktalarında bugün bile etkili olmaya devam ediyor. Bunun da matematiksel bir sebebi var: Inflaton alanı, yeni evrenler halinde çökme hızından çok daha hızlı şişiyor. Böylece sürekli yeni gözlemlenebilir evrenler yaratıyor. bazı fizikçiler bu yüzden şişme teorisine karşı çıkıyor. Bu teorinin sanıldığı gibi bizi sonsuz evren derdinden kurtarmadığını düşünüyorlar. Dahası bizim kainatımız sonsuz sayıda gözlemlenebilir evren yaratmak üzere sonsuza dek şişerken; mega-evrende, bizden tümüyle kopuk olan sonsuz sayıda kainat olabilir ve bunlar da sonsuza dek şişiyor olabilir. Şişme teorisi kanıtlanmayı bekliyor.

Evrenimiz başka bir evrendeki bir kara deliğin öbür ucu olan ak delikten büyük patlama ile doğmuş olabilir mi?

9. KARA DELİK EVREN, Başta Kanada’daki Çevre Teorik Fizik Enstitüsü’nden Lee Smolin olmak üzere diğer bazı fizikçiler, evrenimizin bir kara delikten doğduğunu düşünüyorlar. Sonuçta klasik fizikte büyük patlama tekillikten geliyor. Her ne kadar sonsuzluklardan kurtulmak için artık tekillik yerine neredeyse tekillik desek de büyük patlama ile kara deliklerin ortak bir yanı var: İkisi de kısmi tekillik içeriyor. Bu durumda evrenimiz bir kara deliğin öbür ucundan doğmuş olabilir: Sonuçta kara deliklerin içine düşenler dışarı çıkamazlar. Öte yandan, kara deliğin tersi ak delik olup bu cisimlerin de içine girmek imkansızdır; çünkü ak deliklere girmek için ışıktan hızlı gitmeniz gerekir.

Her ne kadar ak delikler fizik yasalarına aykırı olsa da bunlar teorik olarak mümkündür. Ayrıca kara delik evren teorisini savunanlar ak deliklerin zaten bizim evrende olmadığını, başka bir evrende var olduğunu, bu yüzden de çelişkili bir durum olmadığını düşünüyorlar.

KARA DELİKTEN EVREN DOĞAR MI? Bu teoride kara delikler başka evrenlere açılan tek yönlü tüneller oluyor. Her ne kadar pratikte imkansız olsa da teorik olarak bir kara deliğe girer ve merkezindeki tekillik ile onu saran ölümcül iç olay ufkunu aşarsanız başka bir evrende dışarı çıkabilirsiniz. Bu açıdan kara delik evren teorisi, kaotik şişme teorisine benziyor: Yalnız bu kez yeni evrenler ana evrenlerdeki kara deliklerden doğuyor. Ancak, bu teori de sorunlu. Bir kere ak delikler gözlemlenebilir evrenimizin fizik kurallarına aykırıdır. İkincisi büyük patlama hiçlikte oluştu, kara delikler ise gerçek evrende oluşuyor. Dolayısıyla kara delik tekilliğini büyük patlama tekilliğine benzetmek zorlama oluyor. Dahası kara delikler Hawking radyasyonu ile buharlaşıyor. Peki bunlar buharlaşınca sözde bağlı oldukları yeni evrene ne oluyor?

HAWKİNG RADYASYONU, Kara delik buharlaşması sorunundan kurtulmanın tek yolu, kara deliklerden doğan evrenlerin onlardan ve dolayısıyla bizim evrenimizden hemen koptuklarını söylemek. Peki o zaman kara deliklerin öbür ucu olan ak deliklere ne oluyor? Bunlar yeni büyük patlama ile yeni bir evren doğurur doğurmaz; yani anında kapanıyor mu? bütün evrenler kara deliklerden doğuyorsa mega-evren de kara delikten doğan evrenleri kayırıyor olabilir. Bu durumda bir tür kozmik evrim var ve sadece kara delik doğuran evrenler uzun ömürlü oluyorlar. Öyleyse neden evrenimizin her yerini kara delik kaplamıyor? Kozmik evrim bunu gerektirmiyor mu? Bütün evren kara deliklerle kaplanırsa evrenimizde hayata yer kalmaz. Bu durumda kainatın, hayata elverişli yeni gözlemlenebilir evrenler oluşturmaları için en çok sayıda kara delik içeren evrenleri kayırıyor olduğu teorisi de çöker. Evet, kara delik evren teorisi fizikte pek kabul görmüyor; ama ondan da az rağbet gören son bir teori var konformal döngüsel kozmoloji CCC.

10. UYUMLU DÖNGÜSEL KOZMOLOJİ, Penrose diyagramları ile matematik ve fiziğe büyük katkıları olan; ama son yıllarda kuantum bilinç gibi sözde bilimin sınırlarına dayanan uçuk teoriler geliştiren Sir Roger Penrose’un Uyumlu Döngüsel Evren teorisi, kozmolojinin en aykırı fikri olarak kabul ediliyor. Oysa aynı zamanda çok ilginç bir model: Ayrı bir yazıda anlatacağım üzere, teorinin ismindeki uyumlu kelimesi aslında holografik evren konseptinin temel matematiksel konjonktürüdür. Döngüsel derken de Penrose’un büyük sekme teorisinin sorunlarını gideren bir teori tasarladığını belirtelim. kainatta tıpkı büyük sekme teorisindeki gibi ezeli-ebedi bir evrenler silsilesi var ve her evren kendinden önce yok olan evrenden doğuyor. Ancak, yeni evrenler bu kez kara delik halinde çöken bir evrenin büyük patlama ile tekrar genişlemesiyle değil de sonsuza dek genişleyerek süper seyrelen ve böylece hiçliğe dönüşen eski evrenlerden doğuyor. Uyumlu Döngüsel Evren kendi yazısını hak edecek kadar karmaşık ve farklı bir teori. Ben de yazımızın İlyada destanı kadar uzun olmaması için kısa keseceğim; ama şöyle özetleyebiliriz: Son verilere göre evrenimiz sonsuza dek genişleyecek.

BÜYÜK PATLAMA SONRASI ISIL ÖLÜM, bir gün içindeki madde ve enerji yok sayılacak kadar seyrelecek, entropi maksimum seviyeye ulaşacak ve zamanın ileriye akmasının bile bir anlamı olmayacak. Evrendeki tüm fiziksel etkileşimler rastgele kuantum salınımlarına indirgendiğinde neden-sonuç ilişkisi ortadan kalkacak. Bu durumda bizzat uzay ve zaman ölecek. Sonsuz büyüklükteki mesafelerin bir manası olmayacak. Kısacası gerçek uzay ve gerçek evren sanal uzay-zamana dönüşerek hiçliğe geri dönecek. Bununla birlikte kuantum salınımları hiçlikten yeni bir evren doğuracak. Dahası bu evren, kozmik mikrodalga art alan ışımasında, kendinden önce gelen evrende buharlaşan kara deliklerin izini taşıyacak.

KÜLLERİNDEN YENİDEN DOĞMAK, bizim evrenimiz, hiçliğe indirgenen bir önceki evren 10100 yıl yaşındayken buharlaşan son kara deliğin tetiklediği büyük patlamayla oluşmuş olabilir. Dikkat edecek olursanız Penrose burada matematikte ölçekleme değişmezliği dediğimiz konjonktürden yararlanıyor ve yeni evrenin önceki evrenden nasıl doğabileceğini açıklıyor, süreç önceki evreni sıfırlıyor, ona reset atıyor ve yeni evrenlerin önceki evrenlerin entropisini devralmasından kaynaklanacak entropi zehirlenmesi ile ölü doğma sorununu çözüyor. Ancak, kozmik mikrodalga art alan ışımasına (CMB) baktığımız zaman, önceki evrende buharlaşan trilyonlarca kara deliğin halka şekilli izlerini göremiyoruz. Dünyamız ve insan zihni evrene açılan bir penceredir. Tıpkı duygularımızı ve vicdanımızı kast etmek anlamında insan kalbi gibi.

KANIT VAR MI? Penrose ve meslektaşları CMB’de eski kara delik izi olduğunu düşündükleri 20 halka bulduklarını söylüyorlar. Uyumlu Döngüsel Kozmoloji teorisi bilgisayar simülasyonlarında öngörülen buharlaşan kara delik izlerini tespit ettiklerini öne sürüyorlar. Oysa sadece 20 halka bunu kanıtlamaya yetmez. Bu halkalar bizim evrenimizin kendi orijinal kuantum salınımlarından kaynaklanıyor olabilir. Ancak, bu teorinin en can alıcı noktası evrenlerin buharlaşan kara deliklerden oluşmasıdır: Sonuçta evrenimizde trilyonlarca kara delik var. evren donarak öldüğü zaman yeni evren tek kara delikten mi doğacak? Yoksa ölen evrenimizde buharlaşan her kara delikten ayrı bir evren mi oluşacak? Bu soru önemli; çünkü evrenler hem uzay, hem de zamanda sonsuzsa Penrose’un teorisi de bizi sonsuzluklardan kurtarmıyor demektir.